ПАЙВАСТАГИҲОИ КОМПЛЕКСӢ

      Пайвастагиҳои комплексӣ сершумортарин ва гуногунтарин моддаҳои ғайриорганикӣ ба ҳисоб мераванд. Ба онҳо бисёр пайвастагиҳои металлорганикӣ дохил мешаванд. Пайвастагиҳои комплексӣ аҳамияти калон доранд, зеро баъзе пайвастагиҳои комплексӣ аз қабили витамини В₁₂,ҳемоглобин, хлорофилл ва ғайра дар ҷараёни физиологӣ ва биохимиявӣ нақши бузург доранд.
     Хосият ва сохти пайвастагиҳои комплексӣ дар асоси назарияи координатсионӣ, ки онро олими швейтсарӣ Алфред Вернер соли 1893 пешниҳод намудааст, шарҳи худро ёфтанд.
     Мувофиқи назарияи координатсионӣ дар молекулаи пайвастагиҳои комплексӣ яке аз ионҳо, одатан ионҳои заряди мусбатдошта, мавқеи марказӣ дорад ва онро иони комплексҳосилкунанда ё марказӣ меноманд. Дар атрофи ин ион якчанд ионҳои заряди муқобилдошта ё молекулаҳои электронейтрал, ки онҳоро лигандҳо меноманд, ҷойгиранд. Лигандҳо доираи дохилии координатсионии пайвастагиҳои комплексиро ташкил мекунанд. Ионҳои дигар, ки дар доираи дохилии координатсионӣ ҷойгир нестанд ва аз иони марказӣ дар масофаи дуртар ҷойгир шудаанд, доираи берунии координатсиониро ташкил мекунанд. Миқдори лигандҳое, ки иони марказиро иҳота намудаанд, адади координатсионӣ номида мешавад.
     Вале бояд қайд намоем, ки пайвастагиҳои комплексӣ на ҳама вақт аз ионҳо ташкил меёбанд. Аз ин лиҳоз истилоҳи «атоми марказӣ» ду русттар аст.
     Ҳангоми ҳалшавии пайвастагиҳои комплексӣ доираи дохилии координатсионӣ ягонагии худро нигоҳ медорад. Аз ин сабаб доираи дохилии координатсиониро бо қавсҳои квадратӣ нишон медиҳанд. Ионҳое, ки дар доираи берунаи координатсионӣ ҷойгиранд, дар маҳлулҳо ба осонӣ канда мешаванд. Ионҳо ва лигандҳои дар доираи дохилии координатсионӣ ҷойгиршударо ионҳои комплексӣ меноманд. Дар вақти навиштани формулаи пайвастагиҳои комплексӣ ионҳои комплексиро дар дохили қавсҳои квадратӣ менависанд. Ионҳои доираи берунии координатсиониро дар формулаи пайвастагиҳои комплексӣ берун аз қавси квадратӣ менависанд. Масалан, формулаи пайвастагиҳои комплексии хром (III)-ро бо аммиак ба шакли зерин навиштан мумкин аст:

    Пайвастагиҳои комплексиро ба гурӯҳҳои асосии зерин ҷудо мекунанд:
- аммиакатҳо, комплексҳое мебошанд, ки лигандҳояшон молекулаҳои аммиак мебошанд. Масалан, [Cu(NH₃)₄]SO₄, [Co(NH₃)₆]CI₃;
- аквакомплексҳо, комплексҳое мебошанд, ки лигандҳояшон молекулаҳои об мебошанд. Масалан, [А1(Н₂О)₆]Cl₃, [Cr(H₂O)₆]CI₃;
- атсидокомплексҳо, комплексҳое мебошанд, ки лигандҳояшон ионҳои боқимондаи кислотагӣ мебошанд. Масалан, H₂[SiF₆], Na₂[Sn(OH)₄].

     Номгузории пайвастагиҳои комплексӣ аз номгузории намакҳои ғайриорганикӣ ва органикӣ танҳо бо он фарқ мекунад, ки номгузории ионҳои комплексӣ аз рӯи қоидаи муайян сурат мегирад.
     Номгузории муосири пайвастагиҳои комплексӣ аз номгузории пешниҳоднамудаи Вернер қариб фарқ намекунад ва он қоидаҳои зерини номгузории ионҳои комплексиро дар бар мегирад:
     1. Барои тартиб додани номи иони комплексӣ, дар аввал лиганди анионӣ, баъд лиганди молекулавӣ ва сипас атоми марказиро номбар мекунанд. Дараҷаи оксидшавии атоми марказӣ пас аз номи иони комплексӣ дар даруни қавс бо рақами римӣ навишта мешавад. Агар иони комплексӣ анион бошад, он гоҳ иони комплексӣ бо тартиби чаппа номбар шуда, ба номи вай пасванди «ат» ҳамроҳ карда мешавад.
     2. Ба номи лигандҳои анионӣ пасванди «о» ҳамроҳ карда мешавад, вале лигандҳои безаряд ба истиснои об, ки барои вай аз пешванди «акво» истифода мебаранд, пасванд ё пешванд надоранд;
    3. Миқдори ҳар як ҷинси гурӯҳҳои координатсионӣ (лигандҳо) бо пешвандҳои юнонии моно, ди, три ва ғайра нишон дода мешавад. Пешванди моно-ро дар бисёр мавридҳо партофтан мумкин аст.
    Дар асоси ин қоида номи пайвастагиҳои комплексии зерин чунин аст:

[Сг(ХН₃)₄С1₂]С1 - хлориди дихлоротетрааминохром (III),
Nа₂[Zn(ОН)₄] - тетраҳидроксосинкати натрий,
[Аl(Н₂0)₆]С1₃ - хлориди гексааквоалюминий (III).
    Барои омӯхтани хосиятҳои химиявии пайвастагиҳои комплексӣ донистани табиати бандҳои химиявии онҳо зарур аст. Банди химиявии байни ион ё атоми марказӣ бо лигандҳо метавонад чун дар мисолҳои дар поён овардашуда банди ковалентии қутбнок:

     Бештари пайвастагиҳои комплексӣ электролит мебошанд ва дар маҳлули обӣ ба иони комплексӣ ва иони доираи беруна диссотсиатсия мешаванд:

    Ионҳои комплексӣ хеле устуворанд ва ба дараҷаи ниҳоят камдиссотсиатсия мешаванд. Хосиятҳои химиявии иони комплексӣ ҳам аз иони комплексҳосилкунанда ва ҳам аз лигандҳо фарқ мекунад. Масалан, металлҳое, ки ба таркиби ионҳои комплексӣ дохил шудаанд, ба реаксияҳои химиявие, ки хоси ин металлҳо аст, дохил намешаванд. Вале ионҳои комплексӣ ба реаксияи мубодилаи лигандҳо дохил шуда метавонанд:

    Татбиқи амалии пайвастагиҳои комплексӣ. Пайвастагиҳои комплексӣ дар соҳаҳои гуногун истифода бурда мешаванд.
     Дар химияи таҳлилӣ пайвастагиҳои комплексӣ татбиқи васеъ доранд. Онҳо барои шинохтани металлҳо истифода мешаванд. Масалан, Nа₃[Со(N0₂)₆] реактив барои муайян кардани калий ва K₄[Fe(CN)₆] реактив барои муайян кардани оҳан (II) мебошад.
     Барои аз зангзанӣ ҳимоя намудани металлҳо онҳоро бо пайвастагиҳои комплексие, ки ҷараёни зангзаниро суст мекунанд, рӯйпӯш мекунанд.
     Пайвастагиҳои комплексӣ барои ангезиши ҷараёнҳои муҳими биологӣ дар организм истифода бурда мешаванд. Витамин B₁₂ (сианкобаламин), хлорофилл, синкинсулин ва ғайра мисоли ҳамин қабил пайвастагиҳои комплексӣ шуда метавонанд.
    Пайвастагиҳои комплексӣ, инчунин барои тоза намудани баъзе металлҳо, ҳосил намудани металлҳои дараҷаи тозагиашон ниҳоят баланд ва кам намудани дуруштии об истифода мешаванд.